Diaconaat is het handelen vanuit kerken en andere door het evangelie geïnspireerde groepen en bewegingen dat gericht is op het voorkomen, opheffen, verminderen, dan wel mee uithouden van met name sociaal-maatschappelijke nood van individuen en van groepen mensen en op het scheppen van rechtvaardige verhoudingen.
(Uit: Handboek Diaconiewetenschap. Barmhartigheid en Gerechtigheid. Auteurs: Herman Noordegraaf & Hielke Wolters. Uitgever: Kok, Kampen, 2004)

De basis voor het ambt van diaken (‘dienaar’) is gelegd in het Bijbelboek Handelingen. In de groeiende christelijke gemeente van Jeruzalem klagen de Grieks sprekende weduwen erover dat ze over het hoofd worden gezien bij de dagelijkse ondersteuning vanuit de gemeente. Voor de apostelen is dit het signaal dat er speciale ‘dienaars’ moeten komen omwille van deze vrouwen en anderen die zorg nodig hebben. Op deze wijze kunnen de apostelen zich blijven concentreren op het gebed en op het Woord. (Handelingen 6: 1-7). Stefanus heet wel de eerste diaken te zijn geweest. Hij werd om zijn volhardend geloof ter dood gebracht (Handelingen 7).

Tijdens de Reformatie komen de diaconieën tot stand als zelfstandige organisaties binnen de Hervormde Kerk met een eigen afgescheiden vermogen. Dit om ‘het geld van de armen’ te beschermen tegen gebruik voor andere kerkelijke doeleinden. De Protestantse Kerk in Nederland heeft deze structuur gecontinueerd.

Lange tijd waren de diaconieën de instanties die de zorg voor armen, zieken, weduwen, wezen en ouden van dagen voor hun rekening namen. In de 19e eeuw heeft de overheid taken overgenomen, de vestiging van de verzorgingsstaat in de tweede helft van de 20e eeuw heeft dit proces voltooid.
Overal in het land herinneren (voormalige) diaconale gasthuizen, armenbakkerijen, hofjes en weeshuizen aan deze periode. Fraaie voorbeelden van deze geschiedenis bieden de hofjeswandeling van de Protestantse Diaconie Amsterdam en de armenzorgwandeling van de Protestantse Diaconie Den Haag. Vanaf eind 19e eeuw is de overheid geleidelijk taken gaan overnemen, de vestiging van de verzorgingsstaat in de tweede helft van de 20e eeuw heeft dit proces voltooid.

Zie voor specifieke informatie over de rol en taken die behoren bij het ambt van diaken de basisinformatie over het diaconaat op de website van Kerk in Actie.

Diaconessen worden wel de protestantse nonnen genoemd. Zij wijden hun leven aan God en zien af van het huwelijk.

Zendings-Diaconessenhuis Bethanië is in 2019 overgedragen aan Hebron Missie. De Gemeenschap van Zendings-Diaconessen in Nederland maakt sindsdien deel uit van de Diaconale Leefgemeenschap Bethanië.